Na początek cytat z Pana Tadeusza, którego autor z drobnej szlachty pochodził (księga IV Dyplomatyka):
Dziś nam szlachectwa przeczą, każą nam drabować
Papiery i szlachectwa papierem probować…
Pytać u mnie o patenta,
Kiedym został szlachcicem? Sam Bóg to pamięta!
Niechaj Moskal w las idzie pytać się dębiny,
Kto jej dał patent rosnąć nad wszystkie krzewiny.
Kwestie przynależności do stanu szlacheckiego w XIX wieku były dość skomplikowane. Władze rosyjskie utrudniały utrzymywanie się w tej warstwie społecznej – a to wysokie opłaty, a to dodatkowe dokumenty. Warto o tym poczytać. Trzeba też wiedzieć, że „Szlachectwo w Rosji nie było jedynie sprawą prestiżu. W systemie uprzywilejowania stanu szlacheckiego, pierwszeństwa jego członków do awansu w wojsku i służbie urzędniczej, wyłącznego prawa do posiadania dóbr ziemskich z poddanymi, zwolnienia od podatku pogłównego i osobistej służby wojskowej, przywilejów w szkolnictwie, sądownictwie i innych dziedzinach życia, niepodważalny tytuł szlachecki miał podstawowe znaczenie praktyczne„.
Wynikiem tych utrudnień był znaczny spadek liczby Polaków „szlachetnie urodzonych”. Stan taki mógł być trwały lub przejściowy. I właśnie Sienkiewiczowie na krótko utracili status szlachty. Kilka dokumentów znajdujących się w Archiwum Wileńskim dotyczy właśnie tej kwestii.
Pierwszy z nich wspomina o moich bezpośrednich przodkach, w tym o pradziadku Wiktorze Cezarym Sienkiewiczu. Dokument ten wygląda tak:
Jego podstawowa treść jest taka:
Świadectwo wydane przez wileńskie deputacyjne mieszczańsko – chrześcijańskie stowarzyszenie według najwyższej ustawy 1864.09.23 za Nr. 54409 o przyłączeniu do klasy robotniczej mieszczan – chrześcijan z początku 1865 Nr. 2278 Bonifacy – Jakub syn Józefa – Kajetana Sienkiewicz z synem Wiktorem – Cezarym, oni zachowania dobrego są przyłączeni do osób, które podlegają państwowym podatkom. Sądownie nie karani i w niczym nie oskarżani. Wilno 1868.10.02
Wynika z niego zatem, że w 1864 r. prapra dziadek Bonifacy Jakub został mieszczaninem. Okazuje się jednak, że już w 1865 r. wrócił do stanu szlacheckiego, czego dotyczy ten dokument.
Kilka dokumentów dotyczy też linii bocznej Sienkiewiczów.
Treść dokumentu:
Wileński powiatowy przewodniczący szlachty z przedstawieniem państwowej pieczęci i zatwierdzam, że podpisane świadectwo jest prawdziwe, że dworzanin Adalbert Mikołaj – Stefan Sienkiewicz jest naprawdę utwierdzony Departamentem Rządzącego Senatu Heroldii z 1 grudnia 1854 roku za Nr. 9940 wydane krewnym: Hieronimowi z synem Konstantym i Witoldem, Franciszkowi, Bonifacemu – Jakubowi i Michałowi – Józefatowi synom Józefa – Kajetana Sienkiewiczów z nowo urodzonymi synami Piotrem, Józefem, Teodorem i Ignacym synami Franciszka, Wiktorem – Cezarem synem Bonifacego – Jakuba, Kazimierzem, Sylwestrem i Julianem synami Michała – Józefata Sienkiewiczom, że świadectwo i ich przypisanie do świadectwa należy: Hieronimowi, Franciszkowi, Bonifacemu – Jakubowi i Michałowi – Józefatowi z synami Józefa – Kajetana Sienkiewiczów i ich synom. Wilno 1869.02.04
I jeszcze 3 zaświadczenia, że Sienkiewiczom nie odebrano praw, pochodzące już z początku lat 70tych XIX wieku.
Treść dokumentu:
Świadectwo wydane Wileńskim Państwowym Urzędem podpisano i przyłożono pieczęć odzyskującemu szlachectwo Hieronimowi synowi Józefa – Kajetana Sienkiewiczowi w tym, że z żoną Pauliną, synem Konstantym, córkami Scholastyką, Heleną i Julią, a także bracia jego Michał – Józefat syn Józefa – Kajetana Sienkiewicz z żoną Karoliną synami: Kazimierzem, Sylwestrem i Julianem, córkami: Petronelą i Zofią i Bonifacy – Jakub syn Józefa- Kajetana Sienkiewicz z żoną Praksedą synem Wiktorem i matką Weroniką postanowieniem tego urzędu 1866.02.14, 8 i 27 lutego 1868 roku zostali przyłączeni z początku 1865 roku w liczbie wileńskiej klasy robotniczej mieszczan z obłożeniem podatku płci męskiej, a także do nich należą zbiórki i powinności, które należą dla mieszczan. 1871.12.31
I kolejny:
Treść dokumentu:
Świadectwo Jego Imperatorskiej Mości na podstawie świadectwa Wileńskiego Gubernatora z 15 lutego 1872 roku za Nr. 1582 dla przyłączenia do szlacheckiej sprawy rodu Sienkiewiczów zgodnie z najwyższym rozkazem wydanym według Ustawy Rządzącego Senatu 1864.09.23 wydane świadectwo: Hieronimowi synowi Józefa – Kajetana z synami Konstantym i Witoldem, Bonifacemu – Jakubowi synowi Józefa – Kajetana z synem Wiktorem – Cezarym, Michałowi z synami Kazimierzem, Sylwestrem i Julianem, Piotrem, Józefem, Teodorem i Ignacemu Synom Franciszka Sienkiewiczom świadectwo w tym, że oni do tej pory nie zostali pozbawieni praw stanowych siłą ustawy za przestępstwa polityczne i karne, a także nie znajdują się pod śledztwem o czym świadczę i podpisuję. Wilno 1872.02.25
I jeszcze jeden:
Treść:
Świadectwo dla przyłączenia do sprawy szlachectwa rodu Sienkiewiczów zgodnie z najwyższym rozkazem wyjaśnionym w rozkazie Rządzącego Senatu z 1864.09.23 wydane te świadectwo na podstawie zebranych wiadomości Hieronimowi synowi Józefa – Kajetana z synami Konstantym i Witoldem, Bonifacemu – Jakubowi synowi Józefa – Kajetana z synem Wiktorem – Cezarym, Michałowi z synami Kazimierzem, Sylwestrem i Julianem, Piotrowi, Józefowi, Teodorowi i Ignacemu synom Franciszka, Sienkiewiczom świadectwo w tym, że oni do tej pory nie zostali pozbawieni praw stanowych siłą ustawy za przestępstwa polityczne i karne, a także nie znajdują się pod śledztwem o czym świadczę i podpisuję. Wilno 1872.02.15
Z tych dokumentów wynika zatem, że Sienkiewiczom udało się skutecznie powrócić do stanu szlacheckiego. A nam zostały z tego ciekawe pamiątki.